Zachowek 2024 - to musisz wiedzieć

Zachowek jest jedną z instytucji prawa spadkowego. Często określany jest przez wielu Klientów "zachówkiem", ale prawidłowa nazwa to zachowek. Jest to instytucja, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Dzięki zachowkowi osoby bliskie mogą otrzymać część majątku spadkowego, nawet jeśli spadkodawca sporządził testament, w którym przekazał swój majątek innym osobom. W artykule tym wyjaśniamy, czym jest zachowek, komu przysługuje i jak można go dochodzić.

Czym jest zachowek?

Instytucja zachowku została uregulowana w kodeksie cywilnym w art.991-1011 k.c. Najogólniej można wskazać, że zachowek jest takim uprawnieniem, które daje możliwość ochrony najbliższych krewnych spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z przepisów ustawy. Jest to określona i wyliczona kwota pieniędzy.

Kto może otrzymać zachowek?

Osobami uprawnionymi do zachowku są:

- zstępni - to znaczy dzieci, wnuki, prawnuki

- małżonek,

- rodzice spadkodawcy.

Komu nie przysługuje zachowek?

- osobom wydziedziczonym,

- osobom uznanym za niegodnych dziedziczenia,

- osobom, które zrzekły się dziedziczenia,

- osobom, które odrzuciły spadek z ustawy (ALE -  nie z testamentu),

- małżonkowi, który pozostaje w separacji prawnej,

- małżonkowi określonemu w art. 940 KC, czyli wyłączonemu od dziedziczenia ustawowego.

Jak ustalić wysokość zachowku ? Krok I

Po pierwsze - ustalamy ułamek, jaki by przypadł przy dojściu do dziedziczenia ustawowego, czyli bierzemy pod uwagę poniżej wskazane artykuły: art. 931 k.c. (I grupa spadkobierców ustawowych) w zw. z art. 992 kc: 

Kogo uwzględniamy przy obliczeniach zachowku?

Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Wartość spadku z chwili orzekania czy z chwili otwarcia spadku?

WAŻNE – Obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu. (uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów (zasada prawna) z dnia 26 marca 1985 r. III CZP 75/84 )

Jak obliczyć wartość zachowku - krok II

Po drugie - w celu ustalenia konkretnej sumy zachowku należy odpowiednio połowę albo dwie trzecie udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku. Na niego zaś składa się czysta wartość spadku. Ustala się ją  z pominięciem wartości zapisów zwykłych i poleceń i powiększa, na zasadach określonych w art. 994–995 k.c. , o wartość podlegających doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych (art. 993 k.c. ).

Czy doliczamy każdą darowiznę?

Zasadą jest, że doliczamy wszystkie darowizny. Wyjątek to  art. 994 k.c.  § 1-3:

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Kto musi zapłacić zachowek?

• spadkobierca,
• zapisobierca windykacyjny,
• obdarowani (przy czym w pierwszej kolejności odpowiadają najpóźniej obdarowani).

Czy można zmniejszyć kwotę zachowku?

Jest to możliwe, ale jedynie wyjątkowo.

W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8.07.2021 r., I ACa 337/21 (LEX nr 3240363) wskazano, że:

„klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa zawarta w art. 5 k.c. jest ogólną normą odnoszącą się do wszystkich możliwych przypadków, gdy powoływanie się na prawo podmiotowe nie stanowi jego wykonywania, lecz jego nadużywanie, które nie jest społecznie aprobowane i w związku z tym nie korzysta z ochrony. Stosowanie art. 5 znajduje uzasadnienie w sytuacjach, gdy wydane rozstrzygnięcie, mimo że zgodne z prawem, musiałoby jednocześnie zostać negatywnie ocenione na podstawie norm pozaprawnych, regulujących zasady moralne funkcjonujące w społeczeństwie (wyrok SA w Warszawie z 20 sierpnia 2013 r., I ACa 343/13, LEX nr 1356714). Treść art. 5 k.c. nie daje podstaw do czynienia jakichkolwiek wyłączeń w zakresie stosowania zawartej w nim normy, która powinna być wzięta pod uwagę przy rozstrzyganiu każdej sprawy. Rozważany przepis może zatem być zastosowany w odniesieniu do oceny wykonywania prawa podmiotowego przez publiczną osobę prawną, i to również wtedy, gdy drugą stroną stosunku prawnego, z którego wynika prawo podmiotowe, jest inna publiczna osoba prawna (wyrok SN z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 322/11, LEX nr 1135998). Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 maja 1981 r. przesądził, że w także w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c. (III CZP 18/81, OSNC 1981, Nr 12, poz. 228). Sąd Najwyższy zauważył jednak, że celem instytucji zachowku, jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, przy czym żaden z przepisów powyższego tytułu nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku. Prowadzi to do wniosku, że obniżenie należnego zachowku winno nastąpić zupełnie wyjątkowo, w sytuacji gdy uwzględnienie roszczenia w pełnej wysokości w sposób rażący godziłoby w poczucie sprawiedliwości".